مانی و سیاه و سفید بینی ذهن ایرانی

برخورد خیلی از ما ایرانی‌ها با مسائل فرهنگی و سیاسی صد در صدی است. یا صد در صد مخالفیم یا صد در صد موافق. یا شیفتگی محض یا بیزاری مطلق. یا عشق یا تنفر.

ظاهراً این یک ویژگی فرهنگی ما است که جهان را سیاه و سفید می‌بینیم.  در زبان انگلیسی، اصطلاح manichaeism (مانی‌گری) به معنی کلی‌تری هم بکار میرود که منظور از آن هر نوع دیدگاه دوگانه‌بین است.  ولی در سیاست و اخلاق، مشکل بتوان مردم و پدیده‌ها را، همه جا و برای همیشه، به دو قطب سفید یا سیاه تقسیم کرد.  نمون (مدل) مناسبتر طیف پیوسته‌ای از رنگهای خاکستری است.

جالب اینجا است که نخستین کسی که این نمون طیفی یا منطق فازی (fuzzy logic) را در دانش مهندسی بکار برد یک ایرانی آمریکائی بود (لطفی زاده) .  ژاپنی‌ها بطور سنتی مفاهیم را بیشتر خاکستری می‌بینند، برای همین به ندرت به شما جواب صددرصد بله یا نه میدهند.  شاید به همین دلیل است که منطق فازی لطفی زاده در ژاپن بیشتر از هر جای دیگری طرفدار دارد.

این طور نیست که هر گزاره‌ای یا درست است یا غلط. هر گزاره‌ای درجه و اندازه‌ای از درستی را دارد. گزاره‌ای که نود در صد درست است و گزاره‌ای که سه در صد درست است، هر دو از نظر منطق آرمانی غلط اند. اما منطق طیفی (یا تئوری احتمال) جهان را جور دیگری می‌بیند. از نظر منطق طیفی، دو رنگ سفید و سیاه (درست و غلط) برای ارزش‌یابی گزاره‌ها و نظریه‌ها کافی نیست. درستی نظریه‌ها طیفی از رنگ‌های خاکستری است، از سفید محض، که به ندرت یافت می‌شود، تا سیاه محض.

البته منطق دوگانی منطق مهمی است و کاربردهای شگفتی دارد. در ریاضیات هر گزاره‌ای یا درست است یا نادرست، چرا که مفاهیم ریاضی همه روشن و بدون ابهام اند. اما روانشناسی انسان‌ها و بسیاری سیستم‌های دیگر به این سادگی نمون‌پذیر نیستند.

از مانی‌گری و سایر ریشه‌های باستانی دوگانه‌بینی در فرهنگ ایرانی که بگذریم، دو عامل احتمالاً از سایر عوامل مؤثرتر بوده‌اند: یکی سنت فکری تشیع آخوندی است، که دنیا را معصوم و غیرمعصوم می‌بیند، و دیگری گفتمان چپ کهنه یا کمونیسم رسمی که این هر دو در فرهنگ سیاسی ما به نحو عجیبی به هم گره خورده‌اند. ولی آیا خود این دو جریان فکری از مانویت تأثیر نپذیرفته‌اند؟

مانی

مانی، پیامبر ایرانی سده‌ی سوم میلادی و هم‌عصر شاپور اول ساسانی بود. مانی در غرب ایران که فرهنگی ایرانی-بابلی داشت رشد کرد و کتاب‌هایش را به سریانی و فارسی نوشت.  آئین مانی آمیزه‌ای بدبینانه از ادیان پیش از او یعنی از آئین‌های زرتشت، بودا، و مسیح بود. آموزه‌ی اصلی مانی نوعی دوگانه‌باوری (dualism) جزمی است، یعنی این عقیده که جهان به دو قطب نیک و بد محض تقسیم شده که همیشه در جنگ اند.

ظاهراً مانی بیشتر تحت تأثیر فرقه‌های گنوستیک (gnostic) مسیحی بوده است. این فرقه‌ها به gnosis (شناخت مستقیم یا اشراق) عقیده داشتند که چیزی شبیه به علم لدنی در فرهنگ شیعی است. علم لدنی (یا فطری) یعنی علمی که خدادادی است و نتیجه‌ی تجربه یا اندیشه نیست. اشراق و علم لدنی علم اذهان تنبل است. در سنت باورهای شیعی، امامان علم لدنی دارند و تنها آنها معنی باطنی قرآن را می‌فهمند. کسی که معصوم نیست فقط معنی ظاهری قرآن را می‌فهمد، در نتیجه همیشه به امام یا جانشین او برای امور مذهبی نیازمند است.

درست است که در گات‌های زرتشت هم نوعی دوگانه‌گرائی هست، یعنی تاریکی در برابر روشنائی، ولی نه به صورتی که در مانی می‌بینیم. در گات‌ها انسان آزاد و صاحب اختیار است. مانی به تقدیر و سرنوشت عقیده دارد. از نظر مانی، تاریکی همان مادّه یا تن انسان است و نور همان روان یا روح انسان. نور از ماده شکست خورده و درون مادّه زندانی شده و این وضعیت انسانی ما است. مانی با لذت‌های مادی مخالف است و لذت بردن از آمیزش جنسی را گناه می‌داند. در دین مانی، بدبینی نسبت به زندگی به اوج خود می‌رسد و رستگاری تنها با مرگ امکان‌پذیر است که روح پاک را از تن نجس جدا می‌کند.

بدون تردید اسلام، تصوف و عرفان همه از آموزه‌های مانی تأثیر پذیرفته‌اند. مانی خودش را آخرین پیامبر می‌دانست. در آئین مانی مثل اسلام نمازهای پنجگانه هست، هم این طور آداب وضو و تیمم.

دین مانی بیشتر به برخی فرقه‌های گنوستیک مسیحی شبیه بود تا دین زرتشت. مغان زرتشتی مخالف مانی شدند. دوره‌ی شاپور اول دوره‌ی آزادی مذهبی بود و آئین مانی در عصر او رشد کرد. در دوره‌ی بهرام اول، مانی‌گری سرکوب شد ولی رسوبات مانی‌گری در فرهنگ ما هنوز باقی است که نمونه‌اش همین سیاه و سفید دیدن و مطلق‌بینی در مسائل سیاسی است.

سیاه یا سفید: نوکر خارجی یا ضدامپریالیست

این سفید و سیاه دیدن‌ها فضای فرهنگی ما را مسموم کرده‌است. در فرهنگ سیاسی ما، بررسی واقع‌گرایانه‌ی تاریخ حکم کیمیا رادارد. شخصیت‌های تاریخی ما تک‌بعدی و مقوائی اند و روانشناسی ساده‌ای دارند.  مصدق (یا رضا شاه، فرقی نمی‌کند) یا نوکر انگلیس بود یا دشمن سرسخت انگلیس. انوشیروان یا عادل بود یا ظالم. جریان‌های پیچیده‌ی تاریخی با به‌کارگیری واژه‌هائی مثل نوکر اجنبی، مزدور، و خائن ساده و قابل فهم می‌شوند.

رهبر سیاسی ما اگر احیاناً فرشته‌ای معصوم نیست حتماً نزدیک به معصوم است. عموماً دنبال کسی می‌گردیم که انسان کامل باشد بی هیچ عیب و نقصی. آنرا که یافت می‌نشود آن را می‌جوئیم و چون چنین شخصی در دنیای واقعی نیست دچار نابینائی گزینشی می‌شویم و موقتاً برخی جنبه‌های ناخوشایند واقعیت را ندیده می‌گیریم.

رهبر سیاسی ما تبدیل به موجودی آرمانی می‌شود که خطاهایش همه توجیه‌پذیر اند. اگر در مورد خاصی احیاناً اشتباهی هم کرده باشد، در تحلیل آخر خودش تقصیرکار نیست و مقصر اصلی کس دیگری است. در چنین فضائی نقدپذیری و مسئولیت‌پذیری (پایه‌های زندگی سیاسی دموکراتیک) پوچ و بی‌معنی می‌شوند.

نقد منصفانه ممکن نیست. یا به‌به و چه‌چه است یا تخریب و تخطئه. روشنفکر کسی نیست که کارش را بتوان به طور علمی ارزیابی و بررسی کرد. روشنفکر کسی است که به توده‌ی بی‌شکلی به نام مردم یا خدمت کرده‌است یا خیانت.

اگر دموکرات می‌شویم، دموکراسی را هم در نهایت آرمانی‌اش می‌فهمیم. از این که مثلاً در آمریکا دموکراسی کامل نیست، نتیجه می‌گیریم که دموکراسی با دیکتاتوری فرقی ندارد.

اما منطق تجربی جهان را جور دیگری می‌بیند. دموکراسی هم یک مفهوم طیفی است. اینطور نیست که یک کشور دموکراتیک صددرصد دموکراتیک است. دموکراسی آمریکا کامل نیست (اگر اصلاً دمکراسی کامل معنی و مفهومی داشته باشد). در یک وضعیت بحرانی برخی از قواعد دموکراتیک ممکن است نقض شوند.  با همه اینها دموکراسی‌های غربی، از نظر تاریخی بی‌نظیرند.

در مقابل، منطق فرهنگ شیعی همان منطق مانوی حق و باطل است. حق مطلق در برابر باطل مطلق. اسلام در برابر کفر. چون شیعه بر حق است خود به خود هر کاری هم که بکند برحق است. نتیجه‌ی عمل مهم نیست، نیت مهم است. در نبرد حق علیه باطل، اگر نیمی از بشریت هم نیست و نابود شود مهم نیست.

پس از هزار و هشت‌صد سال، فرهنگ سیاسی ما هنوز گرفتار مانی و دوگانه‌بینی ذهن ایرانی است.



مشکل اسلام چیست و چگونه حل خواهد شد؟

آینده‌ی اسلام و زندگی مذهبی در کشورهای مسلمان‌نشین چگونه خواهد بود؟ آیا نوع اسلام تغییر خواهد کرد یا این که ادیان دیگر و احیاناً بی‌دینی جای اسلام را خواهد گرفت؟ آیا اصلاح و رفرم توده‌گیر در اسلام ممکن است؟ آیا اسلام با خردگرائی و آزادی‌خواهی سازگار است؟

منظور من از اسلام همین اسلام واقعاً موجود در جامعه و تاریخ است.  ممکن است برخی بگویند که این اسلام اسلام راستین نیست.  حرف من این است که مسلمان‌ها فعلاً مسئول همین اسلامی هستند که غالب است و نمیتوانند مسئولیت آن را به گردن دیگران بیندازند.

اسلام واقعاً موجود، چه در زندگی اجتماعی و چه در زندگی سیاسی اکثریت مسلمانان، مشکل بزرگی است. اسلام سنت‌گرا، اسلام سیاسی یا بنیادگرا، و تا حدی اسلام نوگرا، هر سه آبشخور مشترکی دارند که همان فرهنگ دینی اسلام واقعاً موجود است. این فرهنگ مانع اصلی تحقق دموکراسی و دولت ملی مدرن در جوامع مسلمان‌نشین است. از طرف دیگر تعصب کور مذهبی و جنگ شیعه و سنی، که سابقه‌ای هزاروچهارصد ساله دارد، هر روز از مسلمان و غیرمسلمان کشته می‌گیرد.

نهاد مذهب رسمی مهمترین عامل عقب‌ماندگی فرهنگی ایران در چند صد سال اخیر بوده‌است. این نهاد را معمولاً روحانیت می‌نامند، هر چند اصطلاح 'روحانی' برای نقشی که آخوندها در تاریخ این سنت داشته‌اند به نظر کمی غلط‌انداز می‌رسد. آخوندها سرسخت‌ترین مخالفان نوسازی جامعه‌ی ایران در دویست سال گذشته بوده‌اند. سنت آخوندی سنت انباشت خرافات و تحریک حس نفرت نسبت به غیرخودی‌ها ست. چند نفری از آخوندها که در برخورد با دنیای مدرن حرف‌های تازه‌ای زده‌اند، آنها که هم چنان در کسوت آخوندی باقی مانده‌اند، هیچ‌گاه کلیت مذهب رسمی و سنت آخوندی را زیر سؤال نبرده‌اند.

ضرورت اصلاح مذهبی

راهکار مشکل اسلام چیست؟ تجربه‌ی تاریخی نشان می‌دهد که مردم به راحتی و به صورت توده‌گیر از مذهب موروثی برنمی‌گردند. در اکثر خانواده‌ها پیوندی عمیق و عاطفی به مذهب موروثی هست که به سادگی گسستنی نیست، مگر به ضرب شمشیر بنی‌امیه یا قزلباشان صفوی.

هر چند بی‌دینی رشد چشم‌گیری کرده‌است و با پیشرفت فرهنگی رشد فزاینده‌تری خواهد داشت، احتمال این که بی‌دینی یا تغییر دین در آینده‌ی نزدیک به جنبشی فراگیر تبدیل شود احتمال ضعیفی است. احتمال قوی‌تر این است که جریان‌های توده‌گیر اصلاح دینی در اسلام رشد کنند. ناگفته پیدا است که نهاد مذهب رسمی بزرگ‌ترین مانع رشد اصلاح‌گری دینی است، چرا که وظیفه‌ی خود می‌داند هر حرکت اصلاحی نوگرا را در نطفه خفه کند.

بسیاری از مردم مذهبی اند بدون این که به طور سنتی مسلمان باشند، مثلاً به حجاب عقیده داشته باشند یا همیشه نماز بخوانند. مشکل این مردم این است که کسی را نمی‌شناسند که اسلام آنها را تئوریزه کند. رفرم اسلامی برای اکثر مردم یک ضرورت است.

اسلام و دینداری اسلامی نیاز به دگرگونی و اصلاح دارد. در ایران، نهاد مذهب رسمی، که همان ساختار قدرت آخوندهای شیعه است، این اسلام را تعیین و تبلیغ می‌کند. حکومت اسلامی در ایران هم اسلام سنتی و هم اسلام‌گرائی سیاسی را در کنترل خود دارد. تنها جریان اسلامی که خارج از حیطه‌ی حکومت است کورسوهای نواندیشی دینی است.

آیا اسلام اصلاح‌پذیر است؟

مشکل این است که رفرم اسلام کار ساده‌ای نیست. اصلاح‌گری مذهبی در اسلام را معمولاً با جنبش رفرم دینی در مسیحیت مقایسه می‌کنند، ولی واقعیت این است که این دو دینِ فراگیر تاریخی یکسان نداشته‌اند. مسیحیت خود با یک جریان رفرم دینی در یهودیت رسمی آغاز شد، در حالی که اسلام با جهاد و سلطه‌گری نظامی شکل گرفت.

اسلام زیر نورافکن تاریخ زاده شد و با پیروزی نظامی و سیاسی گسترش یافت و مسلمانان فاتح خود تاریخ پیدائی دین‌شان را نوشتند. مسیحیت از دل اسطوره‌ی مسیح نجات‌دهنده بیرون آمد، اسطوره‌ای که سرکوب شده بود و سی‌صد سال طول کشید تا دین رسمی شود. به همین دلیل مسیحیت شکل‌پذیرتر و اصلاح‌پذیرتر است. در یک کلام اسلام تاریخ است و مسیحیت اسطوره.

از اسلام برداشت‌های متفاوتی هست. آیا برداشتی از اسلام می‌توان ساخت که با آزادی‌خواهی و خردگرائی سازگار باشد؟ برخی می‌گویند که دین در واقع سنت عصر بدویت است و هیچ‌گاه کاملاً با خردگرائی و روشن‌اندیشی سازگار نیست. ولی زندگی ما هیچ‌گاه صد در صدی نیست. پس پرسش این است که چه نوع دینی بیشتر با خردگرائی سازگار است. اگر پاسخ به این سؤال را دینی صرفاً معنوی (spiritual) بگیریم،  آیا از دل اسلام می‌توان هسته‌ای روحانی بیرون آورد که پاسخ‌گوی نیاز معنوی مسلمانان باشد؟  منظور از اسلام خردگرا دینی معنوی است که هر چه بیشتر با خردگرائی،  دموکراسی، و حقوق بشر سازگار باشد.

نخستین شرط اسلام خردگرا طرد نهاد مذهب رسمی و سنت آخوندی مرجع تقلید است. در یک قانون اساسی دموکراتیک، هیچ مذهبی هیچ حق ویژه‌ای ندارد.

اسلام و نژادگرائی

مسئله‌ی دیگر این است که اسلام با نوعی نژادگرائی عربی آغاز شد. این درست است که چه در قرآن (مثلاً در سوره‌ی حجرات) و چه در زندگینامه‌ محمد (مثلاً در خطبه‌ی وداع) نشانه‌هائی، هر چند مبهم، به برابری قومی هست، اما شکل‌گیری آغازین اسلام با جنبه‌هائی از عرب‌گرائی آشکار و پنهان عجین و آمیخته گشته‌است.

مثلاً قرآن یا نماز را باید به عربی خواند هر چند فرد مسلمان معنی آن چه را که می‌خواند نفهمد. در زمان محمد، قبله‌ی مسلمانان از اورشلیم به سوی کعبه در مکه تغییر جهت داد. همین طور مراسم حج به مکانی در سرزمین عربستان وابسته است.

انگاره‌ی تاریخی این است که محمد دین اسلام را نه به عنوان یک دین جهانی که تنها برای عرب‌های شبه جزیره عربستان آورد. حمله‌ی مسلمانان به ایران ساسانی و روم شرقی برای ساختن یک امپراتوری جدید عربی بود نه تبلیغ فرهنگی دین اسلام. بعدها، در دوره‌ی بنی‌امیه، تصمیم به مسلمان کردن غیرعرب‌ها گرفتند و امپراتوری نخستین عربی به یک امپراتوری عربی-اسلامی تبدیل شد.

همین طور مفهوم "سید" مفهومی نژادپرستانه در فرهنگ شیعی است. سید اولاد پیغمبر، از نظر قومی، گروهی متمایز و ممتاز محسوب می‌شوند و مفهوم سیادت طایفه‌ی بنی هاشم مفهومی نژادگرایانه است. ایده‌ی سیادت، همچون همه‌ی اندیشه‌های نژادپرستانه‌ی دیگر، همیشه در جهت تضعیف حس هویت ملی عمل کرده‌است و به آشفتگی هویتی در ایران امروز دامن زده‌است. در دنیای امروز، دموکراسی بدون تقویت حس هویت ملی امکان‌پذیر نیست.

هیچ قومی خود را مالک مسیحیت نمی‌داند، در حالی که بیشتر عرب‌ها اسلام را از آن خود می‌دانند. از سوی دیگر، برخی نقد فرهنگی اسلام را با عرب‌ستیزی نژادپرستانه اشتباه می‌گیرند. ریشه‌ی این جریان به جنبش شعوبیه بر میگردد که در شکل افراطی خود ضدعرب بود و پس از حمله‌ی عرب‌ها به ایران، در واکنش به ایران‌ستیزی عرب‌ها شکل گرفت.

اسلام خردگرا تنها با طرد جنبه‌های نژادگرایانه‌ی اسلام امکان‌پذیر است. نواندیشان دینی باید دست از تحریف و تحقیر عناصر غیراسلامی فرهنگ ملی ما بردارند.

بازخوانی تاریخ اسلام

مهم‌ترین پرسش تاریخی راجع به پیدایش اسلام پرسش ساده‌ای است؛ این که آیا محمد پیامبری دروغگو بوده‌است یا نه. البته این تردید و ناباوری گذشته‌ای طولانی دارد. رازی، دانشمند نامدار ایرانی، چند کتاب در رد مفهوم نبوت نوشت. رازی می‌گوید هر پیامبری یا شیادی دروغگو است یا دیوانه‌ای خیال‌پرداز.

در مقایسه با مسیحیت، مشکل اسلام این‌جا بزرگتر است، چرا که بر خلاف مسیحیت اسلام در همان آغاز کار پیروز شد و کتاب خود پیامبر امروز در دست ما است. بخش کوچکی از قرآن، به عنوان مثال سوره‌ی علق را شاید بتوان به صورت نوعی مکاشفه‌ی صادقانه یا الهام و وهم شاعرانه توضیح داد. مشکل این است که بخش‌های دیگری از قرآن را که به تصمیم‌گیری‌های حساب‌شده‌ی سیاسی یا روابط خصوصی محمد مربوط می‌شوند چگونه می‌توان توجیه کرد.

نواندیشان مسلمان در این زمینه، یعنی توضیح تاریخ صدر اسلام از دیدگاهی واقع‌بینانه و خردگرایانه کاری نکرده‌اند، بجز شاید ترجمه‌ی یکی دو کتاب از اسلام‌شناسان غیرمسلمان که نسبت به اسلام رویکردی همدلانه دارند (مثلاً کتاب زندگی محمد از کارن آرمسترانگ).

در اسلام رسمی قرآن سخن خدا است. در اسلام خردگرا قرآن سخن پیامبر است و وحی چیزی جز الهام و شهود انسانی نیست. زبان و لفظ قرآن هیچ تقدسی ندارد و مسلمان خردگرا قرآن را به زبانی می‌خواند که زبان روزمره او ست. بخش عمده‌ای از قرآن یا مربوط به عرف جامعه‌ی قبیله‌ای عربستان است ویا شرایط خاص نهضت و روش حکومت‌داری محمد. این بخش نه معنویات دینی است و نه چندان به زندگی در جهان امروز ربطی دارد.

مسلمان خردگرا نگاهی انتقادی به تاریخ اسلام دارد. ترویج دین تنها از راه کار فرهنگی پذیرفتنی است، نه از راه جنگ و خشونت. تشکیل حکومت مذهبی در صدر اسلام و کشورگشائی خلفای راشدین، از نظر تاریخی همان شکل‌گیری امپریالیسم عربی-اسلامی است و به تبلیغ معنویات دینی ربطی ندارند. تاریخ‌نویسان مسلمان، برای اسلام، تاریخی بهداشتی می‌نویسند. نمونه‌ی این نوع تاریخ‌نویسی تئوری آغوش باز است یعنی این ایده‌ی ساده‌لوحانه که ایرانیان با آغوش باز اسلام را پذیرا شدند. مسلمان خردگرا نگاهی واقع‌بینانه به تاریخ اسلام دارد.

نواندیشان دینی راجع به این مسائل باید به طور شفاف و به زبان ساده موضع‌گیری کنند. مخاطب اصلی نواندیشان دینی عامه‌ی مردم اند نه روشنفکران غیرمذهبی.

شیعه یا سنی

شیعیان و اهل تسنن برای ترویج مذهب خود تلاش بسیار می‌کنند. همان طور که گفته شد تغییر مذهب در آینده‌ی نزدیک برای اکثریت مردم به دلایل فرهنگی ممکن نیست. نه اکثریت شیعه‌ها سنی خواهند شد و نه اکثریت سنی‌ها شیعه. احتمال قوی‌تر همان اصلاح‌گری در باورهای مذهبی است. پرسش اصلی این است که تشیع خردگرا چه جور تشیعی است؟

تفاوت اصلی تشیع با تسنن در اصل امامت و باورهای وابسته به آن است. مفاهیم امامت، معصومیت، علم لدنی، و امام غایب هیچ کدام با خردگرائی سازگار نیستند.

از نظر یک شیعه‌ی خردگرا، شیعه یعنی شیعه‌ی علی. یعنی این عقیده که علی برای جانشینی محمد و ترویج دین جدید گزینه‌ی بهتری بود. همین. به چیزی بیش از این نیازی نیست و شیعیان می‌توانند به زندگی مسالمت‌آمیزی در کنار اهل تسنن امیدوار باشند.

برخی از مذهبی‌ها می‌گویند که باورهای عامه‌ی مردم محترم اند و نباید به آنها نزدیک شد. بدون شک این رویکرد با خردگرائی سازگار نیست. مسئله این است که عقاید مذهبی مردم ابتدا به ساکن پدید نیامده. باورهای عامه‌ی مردم را نهاد رسمی مذهب تعیین و تبلیغ می‌کند.

مهمترین کار فرهنگی نواندیشان دینی، که تا به حال به ندرت دیده شده، برخورد سلبی با سنت تشیع است. یعنی این که به طور شفاف بگویند چه بخش‌هائی از این سنت را نمی‌پذیرند. فرهنگ تقیه‌ی شیعی در نواندیشی و روشنفکری دینی هم دیده می‌شود.

مذهبِ وسواس و ترس و خشونت

در فرهنگ دینی اسلام، وسواس نسبت به جزئیات احکام مذهبی، مثلاً در مورد عبادات یا طهارت، به مرحله‌ای بیمارگونه می‌رسد. جزئیاتی که در یک دین حقیقی معنوی محلی از اعراب ندارند.

دین خردگرا دینی رهائی‌بخش و آزادی‌خواه است، در حالی که اسلام رسمی مذهب ترس و خشونت است. پس از دوره‌ی دوازده ساله‌ی تبلیغ دینی در مکه، تاریخ اسلام تاریخ اسلام سیاسی و سلطه‌طلبی مذهبی است. توحید و معاد دو پایه‌ی عقیدتی اسلام اند، ولی پیامبر اسلام رسالت‌ش را با تبلیغ مفهوم توحید و یکتاپرستی شروع نکرد. نخستین سوره‌های مکی نه راجع به توحید که راجع به معاد و ترساندن مردم از آتش دوزخ است.

در تاریخ اسلام تفسیرهای متفاوتی از اصل معاد شده‌است. در برخی از این برداشت‌ها معاد کاملاً جنبه‌ای نمادین دارد و به پیامدهای عمل انسان در همین دنیا برمی‌گردد. تعبیرهای سنتی و عامیانه‌ی معاد، بهشت و دوزخ با اسلام خردگرا سازگار نیستند.

اسلام خردگرا برای طرد حکم ارتداد دنبال حدیث نمی‌گردد. حکم ارتداد با حقوق انسانی در تضاد است. وسواس، ترس، و خشونت در اسلام خردگرا جائی ندارند.

از کفری شدن تا اسلام‌ستیزی

بسیار دیده‌ایم که مردم نمازخوان مذهبی، وقتی که خیلی عصبانی می‌شوند و از کوره در می‌روند کفری می‌شوند یعنی شروع می‌کنند به کفر گفتن و دشنام‌گوئی به مقدسات اسلامی. اصطلاح کفری شدن به معنی عصبانی شدن از همین جا ست. این نوع تخلیه‌ی روانی از مذهبی که ترس و وسواس را از کودکی در انسان نهادینه می‌کند طبیعی است.

این موضوع در مورد مسلمان مؤمنی که عقیده‌ی مذهبی‌اش را از دست می‌دهد و بی‌دین می‌شود هم تا حدی صادق است. ظاهراً نخستین واکنش یک مسلمان در روز اول بی‌دینی‌اش همین کفری شدن است یعنی فوش دادن به مقدسات مسلمانان. برخی این تابوشکنی‌ها را نوعی مبارزه‌ی فرهنگی و لازم می‌دانند. به گمان من این نوع مبارزه فرهنگی راهکار مؤثری برای حل مشکل اسلام نیست.

نویسندگان مسلمان در این مورد معمولاً خلط مبحث می‌کنند و به هر نوع مبارزه‌ی فرهنگی با باورهای مذهبی و اصولاً به هر نوع نقد اسلام اسلام‌ستیزی می‌گویند. همین طور به ترس طبیعی از بنیادگرائی اسلامی اسلام‌هراسی می‌گویند که درست نیست، چرا که ترس طبیعی فوبیا محسوب نمی‌شود.

شکی نیست که نقد باورهای مذهبی، چه به صورت تحلیلی و چه به صورت طنز و تمسخر،  همان حق آزادی بیان است و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی نیست.  نقد بی‌امان باورهای مذهبی لازمه‌ی رشد جنبش‌های رفرم دینی و راهکار مؤثری برای حل مشکلات اسلام واقعاً موجود است.

کفری شدن مؤمنان تنها یکی از نشانه‌های فساد اخلاقی در فرهنگ دینی ما است. خدعه‌ی شرعی و تقیه‌ی شیعی روش حکومت‌داری در جمهوری اسلامی است. ازدواج موقت کلاه شرعی روسپیگری است و پیش‌نماز مسجد همان واسطه و دلال انتخاب صیغه. مسجد هم محل عبادت است و هم مرکز فحشاء. شنیع‌ترین کارها با کلاه شرعی ثواب اخروی دارد، و چرخه‌ی گناه و توبه چرخه‌ای پایان‌ناپذیر است.

نقش نواندیشان دینی

ناگفته پیدا ست که اسلام سنتی و اسلام بنیادگرا با خردپذیر ساختن اسلام مخالف اند. رهبری جریان خردگرائی در اسلام به عهده‌ی نواندیشان دینی است. این مسئله‌ی ظریفی است.  چون برای خردپذیر ساختن اسلام به رهبران مذهبی نوع جدیدی نیاز است، که به علت عقب‌ماندگی تاریخی، در میان مردم مسلمان به ندرت یافت می‌شوند.

اسلام خردگرا فلسفه نویسی نیست، عقل سلیم است. اسلام خردگرا اسلامی است که با به کار گیری عقل سلیم، به زبانی ساده، و برای عموم نوشته شود. نواندیشان دینی به جای بحث نظری در توجیه روایت‌های نرمتری ازبنیادگرائی اسلامی یا تلاش برای حفظ خرافات به نام دفاع از مقدسات اسلام سنتی، باید به میان مردم مسلمان بروند و در عمل، رهبری جریان‌های توده‌گیر رفرم دینی را دلیرانه به عهده بگیرند.



شرح حال آیت‌الله خامنه‌ای به قلم طنز‌نویس ایرانی

دشمن‌شناس برجسته سید علی خامنه‌ای در منزل یک روحانی بی‌بضاعت، که آنموقع آخوند می‌گفتند، به دنیا آمد. پدرش آسید جواد خامنه‌ای در مسجد آذری‌ها در شهر مشهد پیش‌نماز بود، و مادرش منزل بود.

از همان لحظه‌ی تولد نشانه‌های هوش و بصیرت در او دیده می‌شد، و همانطور که انتظار می‌رفت بجای ونگ ونگ کردن دلخراش با صدای بلند و خوشآهنگی فریاد زد 'یا علی'.  قابله‌ی محترم که از این موضوع هیچ آشفته نشده بود، با خونسردی کامل جواب داد 'علی یار و نگهدارت بیا بیرون'. بعد به خواهر نوزاد که در اتاق حاضر بود پیشنهاد کرد که اسم طفل نورسیده را 'علی' بگذارند.

اینکه چرا قابله‌ی محترم این پیشنهاد را به خواهر نوزاد داد و نه به مادر نوزاد، نکته‌ای است که امروز همه‌ی تاریخ‌نویسان بر آن متفق‌القول اند. ظاهراً مادر نوزاد، که تنها زن معقول در آن جمع بود، از شنیدن سخنرانی غرای پسرش وحشت کرده و از حال رفته بود.

از آن پس همه‌ی اهالی خانه، رهبر معظم انقلاب را خیلی ساده 'سید علی' خطاب می‌کردند، بدون توجه به این موضوع که این جور خطاب کردن مقام معظم از مصادیق بارز توهین به رهبری است و جرم محسوب می‌شود.

رقابت با برادر

سید علی برادر بزرگتری داشت به نام سید محمد که کاملاً در حق او ظلم شده بود، چرا که علیرغم اینکه پسر بزرگ خانواده بود، در هنگام تولد هیچ اثری از بصیرت معجزه‌آسا در او به ودیعه گذاشته نشده‌بود. شاید به همین دلیل سید محمد، به گفته‌ی خواهرش، پسر شیطانی شد که سینما می‌رفت، قرتی بود، و دور از چشم خانواده مطابق مد روز لباس می‌پوشید.

همین عدم بصیرت باعث شد که سید محمد، علیرغم فضای خانواده و مخالفت پدر، به دانشگاه رفت و درس حقوق خواند، که بعدها معلوم شد جزء علوم انسانی است و نه تنها فایده‌ای ندارد بلکه ضرر هم دارد، مضافاً به اینکه فرد حقوق‌خوانده در جمهوری اسلامی معمولاً به زندان می‌افتد تا هم کتک سیری بخورد و هم آب خنک سیری. سید علی با بصیرت خدادادی‌اش نه تنها دانشگاه نرفت حتا دیپلم هم نگرفت، و در عوض برای خوشامد پدرش در حوزه‌ی علمیه‌ی مشهد ثبت نام کرد.

سید محمد همیشه مورد سرزنش پدرش بود. برعکس، سید علی به گفته‌ی خواهرش، به دلیل همان موهبت الهی، یک آدم خیلی اجتماعی یعنی ظاهرساز و دورو و ریاکار از آب درآمد، که برای آنکه خودش را نزد پدرعزیز بکند خیلی کارها می‌کرد که لج بقیه‌ی اعضای خانواده را هم درمی‌آورد.

سید علی در بچگی خیلی دست‌وپاچلفتی بود. اعتماد به نفس نداشت و درس و مشق‌اش را هم خوب نمی‌نوشت. اینکه چرا مقام معظم رهبری در کودکی چنین خصوصیاتی داشته‌اند، معمائی است که تاریخ‌نویسان تازه از راز آن پرده برداشته‌اند. واقعیت این است که سید علی، علیرغم بصیرت ذاتی‌اش، مشکل بینائی داشت و همه‌ی دنیا را تیره و تار می‌دید، بدون اینکه خودش یا خانواده‌اش از این مشکل آگاهی داشته باشند.

تا اینکه روزی از جلوی یک عینک‌فروشی رد می‌شده، وارد مغازه می‌شود و تصادفاً عینکی را به چشم می‌زند. می‌گوید ناگهان همه چیز برای من روشن شد و بالاخره فهمیدم بصیرت یعنی چه و از آن به بعد راهم را در زندگی پیدا کردم. با خوشحالی و نشئگی خاصی از مغازه خارج شدم بدون اینکه به در و دیوار بخورم یا حتا پولی بابت عینک پرداخت کرده باشم.

شربت آبلیموی نواب صفوی

می‌گویند نخستین تأثیر همیشه مهمترین تأثیر است. سال ۱۳۳۱ سید علی طلبه‌ای سیزده ساله بود که سید مجتبی نواب صفوی او را با سیاست، انقلابی‌گری، و بیگانه‌هراسی آشنا کرد.

این آشنائی سرنوشت‌ساز نتیجه‌ی اثربخشی یک معجون خیلی ساده بود که دو عنصر اساسی داشت: یک عدد سخنرانی پرشور و بعد یک قاشق شربت آبلیموی تازه. نواب صفوی به رهبر معظم انقلاب گفت 'بخور، انشاءالله هر کس این شربت را بخورد شهید می‌شود'.

هفت سال پیش از آن، نواب صفوی گروه فدائیان اسلام را برای ترور احمد کسروی تشکیل داده بود. یک سال طول کشید تا فدائیان اسلام موفق شدند کسروی را ترور کنند. عبدالحسین هژیر وزیر کشور وقت، بجای محاکمه‌ی فدائیان اسلام، تصمیم گرفت از آنها دلجوئی کند. هژیر اصولاً اهل مماشات و کسب تکلیف از نهاد روحانیت بود، به همین دلیل با نهاد دادگستری میانه‌ای نداشت. به اصرار او سید حسین امامی، عامل ترور کسروی، از زندان آزاد شد. همین حسین امامی چهار سال بعد هژیر را که برای مراسم روضه‌خوانی به مسجد سپهسالار رفته بود ترور کرد که در نوع خود قدردانی بی‌نظیری بود.

سید علی سخت مجذوب شخصیت نواب صفوی و کارنامه‌ی درخشان گروهش شد. فدائیان اسلام تا آنروز چند وزیر و نخست‌وزیر و نویسنده‌ی شهیر را به قتل رسانده بودند تا راه را برای حکومت مذهب آماده کنند. می‌گفتند ما باید اسلام را حاکم کنیم.

آخوند روشنفکر

رهبر معظم انقلاب در نوزده سالگی به حوزه‌ی علمیه‌ی قم رفت و در آنجا با رهبر حقیقی انقلاب سید روح‌الله خمینی آشنا شد و از این طریق توانست چند بار در زمان شاه به زندان بیفتد. اما بدبختانه در قم هم تحصیلاتش ناتمام ماند، چرا که مجبور شد به علت بیماری پدر دوباره به مشهد برگردد. به همین دلیل سید علی هیچوقت مجتهد یا مرجع نشد و سطح تحصیلاتش در همان سطح خارج فقه ماند و هیچگاه به عمق داخل فقه نرسید.

به مشهد که برگشت، به خاطر مرجع نشدن و ابهام در آینده‌ی شغلی، در ابتدا کمی تا قسمتی از اوضاع دلخور بود. بعدها فهمید که نگرانی‌اش کاملاً بی‌مورد بوده و برای رهبر شدن مرجعیت شرط نیست و همان دوستی با اکبر هاشمی رفسنجانی کافی است.

به هر صورت همین سرخوردگی درزندگی حرفه‌ای  باعث شد که هر چه بیشتر به ادبیات و موسیقی گرایش پیدا کند، همینطور به استفاده‌ی بهینه از دخانیات و جمع‌آوری کلکسیون پیپ. در این دوره مقام معظم رهبری به آخوند روشنفکر معروف شده بود چرا که پیپ می‌کشید و با مهدی اخوان ثالث دوست بود. داشت کم کم از مسیر اسلام انقلابی خارج می‌شد که با خواندن نوشته‌های علی شریعتی و جلال آل احمد دوباره به صراط مستقیم برگشت.

دوستی با اخوان، بر خلاف دوستی با هاشمی، توزرد از آب درآمد و فایده‌ای برای مقام معظم نداشت. جریان از این قرار است که بعد از انقلاب، مقام معظم به اخوان ثالث تلفن می‌زند و می‌گوید 'بیا در خدمت حکومت و برای انقلاب شعر بگو'. اخوان در جواب به سبک خودش می‌گوید 'ما همیشه بر سلطه بوده‌ایم، نه با سلطه'.

ظاهراً اخوان معنی 'بر سلطه بودن' را درست نفهمیده بود. برای راهنمائی اخوان، چند روز بعد در خیابان، عناصر خودسر او را کتک سیری می‌زنند. مقام معظم رهبری هم در یک سخنرانی اخوان را 'هیچ' خطاب می‌کند، و به دلیل عدم توافق فکری، دوستی‌اش را با اخوان و بقیه‌ی روشنفکران بهم می‌زند. اخوان هم در جواب، شعر معروف 'هیچیم و چیزی کم' را می‌نویسد، که به دلیل پیچیدگی فلسفی، کوچکترین تأثیری بر رهبر معظم انقلاب نمی‌گذارد.

پیشنهاد معقول

دوستی چندین و چند ساله با هاشمی و بهشتی باعث می‌شود که رهبر معظم انقلاب به عضویت شورای انقلاب هم پذیرفته می‌شود. ابوالحسن بنی‌صدر می‌گوید 'در شورای انقلاب حتا یک بار هم ندیدم از آقای خامنه‌ای یک پیشنهاد معقول'.  تا اینکه یک روز رهبر معظم انقلاب به بنی‌صدر می‌گوید 'تو که ماشین نداری، من دارم، چطوره صبح‌ها من بیام دنبالت و با هم برویم شورای انقلاب'. این پیشنهاد به نظر بنی‌صدر خیلی معقول می‌آید و قبول می‌کند. از نظر تاریخی، ریشه‌ی اختلافات بنی‌صدر با رهبر معظم انقلاب از همین دوستی ساده و صحبت‌های توی ماشین شروع می‌شود.

رهبر معظم انقلاب که در امر اختلاف پیدا کردن با دوستان سابق تجربه‌ی کافی اندوخته بود، بعدها موفق می‌شود حتا با رهبر حقیقی انقلاب آقای خمینی هم اختلاف پیدا کند. این اختلاف در جریان بررسی اصل ولایت فقیه پیش آمد. رهبر معظم، که آنموقع رئیس جمهور معظم بود، یکبار در خطبه‌ی نماز جمعه در توضیح این اصل گفت که ولی فقیه در چهار چوب قانون فقط ناظر است و نه حاکم.

آقای خمینی، که اصولاً با هیچ نوع چهارچوب میانه‌ی خوبی نداشت، نامه‌ی تندی می‌نویسد و می‌گوید رئیس جمهور چیزی از اصل ولایت فقیه نفهمیده‌است. شاهدان عینی می‌گویند رئیس جمهور معظم از این نامه خیلی آشفته شد،  به پشت بام کاخ ریاست جمهوری رفت، و به تلخی و سختی گریه کرد. تا اینکه موسوی اردبیلی به دلجوئی پیش او رفت و گفت 'ناراحت نشو، حاکم بودن ولی فقیه که اشکالی ندارد. از کجا معلوم، شاید خودت هم یک روز ولی فقیه شدی'.

بعد موسوی اردبیلی پیش آقای خمینی رفت و از رئیس جمهور محترم شفاعت کرد و رئیس جمهور محترم هم از پشت بام پائین آمد و به دفتر کارش برگشت. ناگفته پیدا است که همین دوستی با موسوی اردبیلی باعث شد که بعدها مقام معظم رهبری با ایشان هم اختلاف پیدا کند.

لوازم رهبری

برخی از تاریخ‌نویسان عقیده دارند که سید علی خامنه‌ای بعد از رهبر شدن کلاً تغییر کرده و آدم دیگری شده‌است. می‌گویند تنها چیزی که از آن سید علی قدیمی مانده صدایش است. ولی این جور نگاه کردن به مسائل ولایت و رهبری اصلاً درست نیست.

موضوع این است که هر کسی، ولو سید علی، بعد از رهبر شدن، راه‌های مؤثرتری برای حل اختلاف با رفقای قدیمی پیدا می‌کند. مثلاً بجای قهرکردن یا گریه کردن می‌تواند آنها را از کار برکنار کند، یا اینکه در خانه‌ی خودشان یا حتا خانه‌ی اشخاص دیگر حبسشان کند. این موضوع نتیجه‌ی منطقی رهبر شدن است و به سید علی ربطی ندارد.

اصولاً مقام معظم رهبری، از نظر فکری، تغییر چندانی نکرده. آنموقع فکر می‌کرد رمان بینوایان در کنار امیرارسلان نامدار و حسین کرد شبستری بهترین رمان دنیا است. امروز هم همین نظر را دارد. آنموقع فکر می‌کرد بهترین نوع شعر، غزل تصنعی عرفانی به سبک هندی است. امروز هم همینطور فکر می‌کند. آنموقع از احمد کسروی متنفر بود، همینطورازاحمد شاملو، احمد محمود، و همه‌ی احمدهای دیگر ادبیات فارسی، به خصوص از احمدرضا احمدی. امروز هم همینطور است.

اگر مهدی اخوان در آن سالها در مشهد از سید علی نظرش را بطور شفاف درباره‌ی احکام شرعی و حاکمیت اسلام پرسیده بود، بدون شک همین نظر امروزش را می‌داد. مواضع فکری مقام معظم رهبری تغییر چندانی نکرده، موضوع این است که قبل از انقلاب، شفافیت در اعلام مواضع فکری، به علت حساسیت‌های فرهنگی، باعث اغتشاش افکارعمومی می‌شد. در حالیکه امروز از نظر مقام معظم، اغتشاش فکری اصلاً مسئله‌ی مهمی نیست.

حکم حکومتی

مقام معظم رهبری، به صورت کاملاً قانونی، از تمام اختیارات یک مستبد کامل برخوردار است به اضافه‌ی همه‌ی اختیارات الهی که به امور کائنات مربوط می‌شود. مثلاً می‌تواند هر وقت دلش خواست حتا احکام اصلی اسلام را لغو کند. از نظر مقام معظم، حفظ اسلام از حفظ اصول اسلام واجب‌تر است.

منتها به علت سعه‌ی صدر یا تنگی وقت در همه‌ی امور حکومتی دخالت مستقیم نمی‌کند. این دخالت‌ها معمولاً از طریق بیت ایشان، که از چهارهزار کارمند زبده‌ی تمام‌وقت تشکیل شده، به طور غیرمستقیم صورت می‌گیرد. سعی مقام معظم بر این است که تنها در اموری که به حوزه‌ی تخصصی ایشان مربوط می‌شود مستقیماً دخالت کند. به طور مثال یکبار، با حکم حکومتی، جلوی اهدای جایزه‌ی بهترین رمان سال به احمد محمود را گرفت و ادبیات فارسی را از ورطه‌ی ورشکستگی نجات داد.

در سفری که اخیراً برای دیدار با مراجع به شهر قم رفته بود روی این موضوع تأکید کرد. گفت که معمولاً در سیاست‌های اقتصادی دخالت نمی‌کند چرا که حوزه‌ی تخصصی‌اش نیست و از اقتصاد چیزی نمی‌داند. همینطور گفت که زندگی مراجع به عمر این حکومت وابسته است. مقام معظم رهبری همیشه با صراحت کامل سخن می‌گوید و هیچگاه از جناح خاصی به طور صریح جانبداری نمی‌کند، به جز یکبار که در نماز جمعه گفت با سیاست‌های دوست سابقش هاشمی رفسنجانی خیلی موافق نیست.

مقام معظم رهبری گفت که در امور اقتصادی نظر او از همه بیشتر به احمدی‌نژاد نزدیک‌تر است، چرا که او هم از اقتصاد چیزی نمی‌داند.



از اسلام‌گرائی تا ایران‌ستیزی

"ما چقدر سیلی بخوریم از این ملیت ... ما اصولاً کشوری را بنام ایران نمیشناسیم" ( رهبر جمهوری اسلامی،۲۱ بهمن ۱۳۶۴)
"اسلام‌ می‌خواهد که‌ همه دنیا یک‌ عائله‌ باشد و یک‌ حکومت‌ در همه دنیا" (صحیفه امام، ج۱۳، ص۱۶۶)

جمهوری اسلامی ایران چند ویژگی منحصر به فرد دارد، از جمله اینکه تنها حکومتی در جهان است که سیاست رسمی‌اش تضعیف حس هویت ملی است. این موضوع تصادفی یا حاشیه‌ای نیست و به ماهیت قدرت سیاسی در حکومت اسلامی برمی‌گردد. جمهوری اسلامی نماینده‌ی سلطه‌طلبی مذهبی و ایده‌ی امپراتوری‌سازی اسلامی است.

ناگفته پیدا است که پروژه‌ی ساختن امپراتوری مذهبی در دنیای امروز توهم محض است، هرچند توهم محض رشته‌ی تخصصی رهبران حکومت اسلامی است.

چه از نظر تاریخی و چه به لحاظ منطقی، حس هویت ملی، و نه دینی، شرط بنیادی تحقق دموکراسی و حاکمیت باثبات در جهان امروز است. کشمکش اصلی در ایران در واقع رویاروئی اسلام‌گرائی با ملی‌گرائی است. ملی‌گرائی یعنی اینکه همه‌ی ایرانیان برابرند و هیچ مذهب یا قومی هیچ حق ویژه‌ای ندارد.


ملی‌گرائی شهروندی

برخی می‌گویند ملیت هم مانند مذهب نوعی تعصب است وهم با اسلام‌گرائی مخالف اند و هم با ملی‌گرائی (ناسیونالیسم). ولی آیا مذهب و حس هویت ملی از یک سنخ و ریشه‌ اند؟

به گمان من این بدبینی به درک محدودی از مفهوم ناسیونالیسم برمی‌گردد، یعنی ناسیونالیسم را نه به صورت ملی‌گرائی شهروندی (civic nationalism) بلکه به صورت نژادگرایانه و قومی‌اش می‌فهمند. نازیست‌های آلمان دچار این نوع ناسیونالیسم قومی بودند ودر فکر ایجاد یک امپراتوری آلمانی. فرانسه به اشغال آلمان درآمد و فرانسوی‌ها به دفاع از هویت ملی خود برخاستند. ملی‌گرائی فرانسوی‌ها هم نوعی ناسیونالیسم بود. جریان اصلی ملی‌گرائی در ایران از این گونه‌ی دوم است، تلاشی است برای آزادسازی هویت ایرانی و پایه‌ریزی یک دولت ملی.

بسیار شنیده‌ایم که می‌گویند انقلاب اسلامی حمله‌ی دوم یا چندم اعراب به ایران بود. این برداشت به این صورت فرافکنی است و البته که پذیرفتنی نیست، چرا که انقلاب اسلامی ربط چندانی به عربها نداشت. اما، انقلاب اسلامی پیروزی دوباره یا چندباره‌ی ایده‌ی سلطه‌طلبی مذهبی و امپراتوری‌سازی اسلامی در ایران بود.

پس از شکست ساسانیان، تاریخ ایران تاریخ رویاروئی اسلام سیاسی با ایده‌ی ایرانشهر است. در انقلاب مشروطیت با شکل گرفتن مفهوم مدرن دولت و حس هویت ملی این رویاروئی به اوج تازه‌ای رسید. جنگ "مذهبی‌ها" با "ملی‌ها"  کشمکش اصلی فرهنگ و سیاست در تاریخ معاصر ایران است.


هویت اسلامی و هویت ایرانی 

افراد مسلمان میتوانند هویت اسلامی داشته باشند، ولی آیا یک هویت جمعی اسلامی مشخص وجود دارد که بر پایه‌ی آن بتوان دولتی باثبات تشکیل داد. مشکل این است که اولاً همه‌ی ایرانیان مسلمان نیستند و در ثانی همه‌ی مسلمان‌ها را هم نمی‌توان مجبور کرد که یک جور مسلمان باشند. اسلام از نظر تاریخی، بیشتر مایه‌ی اختلاف بوده‌است تا مایه‌ی اتحاد.

بر عکس، هویت ملی بر پایه‌ی پذیرفتن حداقل‌ها بنا شده. حس هویت ملی همان خودآگاهی جمعی ایرانیان است، یعنی حس برخورداری از سرزمین و تاریخ مشترک، یعنی خواست آزاد مردم برای برپائی دولتی مردم‌سالار.

با پیشرفت فرهنگ، تجربه‌ی دینی شخصی‌تر می‌شود و هویت دینی تنها در گروه‌های کوچکتری از افراد همفکر معنا پیدا می‌کند. آزادی مذهب و عقیده در یک حکومت ملی مردم‌سالار تحقق می‌یابد نه در یک حکومت دینی.


تفاوت هویت ملی با فرهنگ ملی

برخی صحبت از ایران اسلامی می‌کنند (هر چند منظورشان ایران شیعی است). می‌گویند چه بخواهیم چه نخواهیم هویت ما دوگانه است: هم اسلامی است و هم ایرانی. می‌گویند دست کم "بخشی از هویت ما اسلامی است". اما این خلط معنای "هویت ملی" با "فرهنگ ملی" است. بخشی از فرهنگ ما اسلامی است، نه بخشی از هویت ملی ما. در مفهوم شهروندی "ملت"، مذهب و عقیده آزاد است. از اینکه بخشی از هویت برخی از ایرانیان اسلامی است، آنهم اسلامی با روایت‌های متفاوت و متضاد، نتیجه نمی‌شود که بخشی از هویت ملی ما اسلامی است.

هویت ملی با فرهنگ ملی یکی نیست. فرهنگ ملی سپهر بسیار بزرگتری است. اسلام بخشی از فرهنگ ما است. همه‌ی ما چه بخواهیم چه نخواهیم تحت تأثیر فرهنگی اسلام، کم یا بیش، خوب یا بد، قرار گرفته‌ایم. هویت ملی اما چیز دیگری است. هویت ملی همان خودآگاهی جمعی ایرانیان است. خودآگاهی ملی فراتر از سپهر باورها و آگاهی‌ها است. انواع و اقسام دینداری، و هم این طور انواع و اقسام بیدینی، بخشی از فرهنگ ما است؛ ولی هیچ دینی نمی‌تواند بخشی از هویت ملی ما باشد.


نقش ملی-مذهبی‌ها

هویت ملی و هویت اسلامی در دو سطح مختلف جریان دارند. ملی-مذهبی‌ها می‌خواهند که از این هر دو یک هویت بسیط بسازند. مشکل این است که با این هویت نمی‌توان "ملت" ساخت، حداکثر می‌توان حزب ساخت، آنهم با تعریف و تحدید روایت خاصی از دین.

از نظر تاریخی، ملی-مذهبی‌ها همیشه کاتالیزور به قدرت رسیدن اسلام‌گراها بوده‌اند. شاید مهدی بازرگان، از ملی-مذهبی‌های نامدار، در سالهای پایانی عمرش به همین نتیجه رسیده بود، که تغییر عقیده داد و گفت که دین برای تهذیب اخلاق و فکر آخرت است و نه بدست‌گرفتن قدرت سیاسی(نقل به مضمون).

از نظر فرهنگی هم، ملی-مذهبی‌ها، ناخواسته، کاتالیزور رشد اسلام‌گرائی بوده‌اند. ملی-مذهبی‌ها و روشنفکران دینی، میراث‌خوار سنت اسلام سیاسی اند و هویت ملی را با بخش گزینش‌شده‌ای از فرهنگ ملی ما اشتباه می‌گیرند. آشفتگی فکری ملی-مذهبی‌ها و روشنفکران دینی بیشترین صدمه را به شفافیت فرهنگ سیاسی در ایران معاصر زده است.

نواندیشان دینی، یکبار برای همیشه، باید مذهب را از شناسنامه‌ی هویت ملی جدا کنند. نواندیشان دینی درد دین دارند و نگران اسلام‌گریزی مردم اند. بجای بحث نظری با غیرمذهبی‌ها در توجیه روایت‌های نرمتری ازاسلام‌گرائی یا تلاش برای حفظ خرافات به نام دفاع از مقدسات ، باید به میان مردم مسلمان بروند و در عمل، رهبری جریان‌های توده‌گیر رفرم دینی اسلام را دلیرانه به عهده بگیرند.


ایران‌ستیزی

نمونه‌های ایران‌ستیزی و ضدیت با هویت ملی در جمهوری اسلامی فراوان اند، از تخریب و تحقیر آثار ملی گرفته تا تحریف تاریخ. ایران‌ستیزی پدیده‌ی تازه‌ای نیست و وجه غالب تاریخ ایران در هزار و چند صد سال گذشته است. منتها برای نخستین بار حکومت در ایران، با استفاده از تکنولوژی مدرن و درآمد هنگفت نفت، به جنگی هولناک با هویت ملی ایرانیان رفته است. به عنوان نمونه، هزینه‌ای که صرف تحریف تاریخ و تحقیر هویت ایرانی در سریال‌های تلویزیونی تبلیغی، مانند "مختارنامه"، می‌شود باورنکردنی است.

در نبرد اسلام‌گرایان با هویت ایرانی، هدف وسیله را توجیه می‌کند، حتی اگر این وسیله در مواقع لزوم، استفاده‌ی ابزاری از حس هویت ملی باشد. مثلاً در جنگ "اسلام علیه کفر"، هرگاه لازم شد، سرود "ای ایران" هم پخش می‌شود. هم این طور در شعار "انرژی هسته‌ای حق مسلم ما است"، یک نکته‌ی ساده در مورد واژه‌ی "ما"، به صورت مبهم، ناگفته می‌ماند: این نکته که منظور از "ما" همان مای رهبران خودخوانده‌ی امت اسلام است و نه مای ملت ایران.

رهبران فکری حکومت بارها این سخن را تکرار کرده‌اند که "ایران" صرفاً ابزاری است برای تقویت و گسترش سلطه‌طلبی اسلامی. تنها دفاعی که در حکومت اسلامی از ملیت ایرانی می‌شود، در موارد بسیار نادر، به همین منظور است. نمونه‌اش آيت‌الله حائری شيرازی که اخیراً با تاكيد بر اينكه ' نبايد نسبت به مليت سهل‌انگاری كنيم'، گفت: 'اگر حساسيت ما نسبت به ملیت كم باشد، خيلی ضرر خواهيم كرد. ما بايد ملی‌گرائی را بشدت جدی بگيرم تا یک پشتوانه قوی برای دين ما باشد.' او هم چنین گفت:  'هدف نهائی انقلاب اسلامی ملت ایران برای جهان شمولی اسلام بوده است.'


انقلاب ۵۷ و کلاه بزرگ

محسن رضائی اخیراً گفت 'بازرگان بزرگترین کلاهی بود که امام بر سر آمریکا گذاشت'، که از آن منطقاً می‌توان نتیجه گرفت که انقلاب بزرگترین کلاهی بود که امام بر سر مردم ایران گذاشت.

جنبش ۵۷ بر پایه‌ی یک دروغ بزرگ شکل گرفت. تصوری که اکثر مردم و نیروهای سیاسی، ساده‌دلانه، از خواسته‌های اصلی جنبش ۵۷ داشتند همان شعارهای آزادی و عدالت اجتماعی بود. تعریفی هم که رهبر انقلاب از "جمهوری اسلامی" ارائه می‌داد همیشه با تأکید بر آزادی‌های سیاسی و برابری حقوق زنان و مردان بود. به همین دلیل این جنبش توده‌گیر شد. بعدأ معلوم شد که این گفته‌ی رهبری انقلاب از نوع "خدعه" و تقیه شرعی بوده‌است. در شور انقلابی سال ۵۷ هیچکس "کشف‌الاسرار" و "ولایت فقیه" خمینی را بازبینی نکرد و آنها هم که خوانده بودند، موقتأ مطالب این دو رساله را به فراموشی سپردند.

از کلیشه‌های رایج یکی این است که انقلاب ۵۷ تومار ۲۵۰۰ ساله‌ی پادشاهی را در ایران درهم‌پیچید. حتی برخی از غیرمذهبی‌ها هنوز دلبستگی عاطفی عمیقی به این واقعه‌ی تاریخی دارند. به باور آنها اتفاق فرخنده‌ای رخ داد، در حالیکه انقلاب ۵۷ دروغی بزرگ بود و نظام پادشاهی تغییری نکرد و پادشاهی ولایت فقیه جانشین پادشاهی غیرمذهبی شد، و اسلام سیاسی با تمام توان به جنگ ملیت ایرانی رفت.

انقلاب مشروطیت، و نه انقلاب ۵۷، رویداد فرخنده‌ی تاریخ چندهزار ساله‌ی ایران است. پادشاهی سنتی، در انقلاب مشروطیت ایران درهم‌پیچیده شد. برعکس، انقلاب اسلامی شکست کامل انقلاب مشروطیت بود. مشروعه‌طلبی بر مشروطه‌طلبی پیروز شد، و شیخ فضل‌الله نوری، که مخالف مشروطه بود، قهرمان کتاب تاریخ در حکومت جمهوری اسلامی شد.

از انقلاب مشروطیت تا انقلاب ۵۷، دوره‌ی استثنائی تاریخ ایران پس از اسلام است. این همان دوره‌ی کوتاه ولی بی‌نظیری است که برای نخستین بار هویت ملی نیمه‌جان ما، نه تضعیف، که تقویت شد. از ناسیونالیسم خام و رمانتیک این دوره بسیار گفته‌اند. با توجه به آنچه که بر ایران رفته بود، و پس از این دوره بر ایران رفت، تنها صرف وجود این ناسیونالیسم، صرف نظر از محتوای آن، پدیده‌ای شگفت‌انگیز است.


خدعه‌ی بزرگ یا آرزواندیشی

آرزواندیشی (انشاءالله که گربه است) یک ویژگی فرهنگی و از خلقیات ما ایرانی‌ها است.

مسئله‌ی اصلی این نیست که انقلاب ۵۷ خدعه‌ی بزرگ رهبری بود یا آرزواندیشی نیروهای سیاسی یا هر دو. بزرگترین اشتباه بیشینه‌ی نیروهای سیاسی اشتباه در تشخیص هویت بود. موضوع تنها این نیست که "ما برای آزادی انقلاب کردیم ولی استبداد مذهبی جانشین استبداد غیرمذهبی شد". مسئله این است که این "مائی" که انقلاب کرد چه جور "مائی" بود. مسئله این است که "ما"ی رهبری خودساخته‌ی امت اسلامی بر "ما"ی هویت‌طلبی ملی ایرانی پیروز شد. به معنی دقیق کلمه، انقلاب ۵۷ خودکشی دسته‌جمعی ملت ایران بود.


جان‌سختی هویت ایرانی

حس هویت ملی زندگی مستقل خودش را دارد. ایده‌ای است که دوست ندارد بمیرد، اما همیشه پیروز نیست. از سومر، اکّد، آشور، و بابل اکنون چه مانده‌است؟ ملیت ایرانی هم قاعدتاً سده‌ها پیش باید نیست و نابود می‌شد. جان‌سختی هویت ایرانی براستی شگفت‌انگیز است.

چه کسی اسلام‌ستیز است: مسلمانان یا کافران؟

در ده سال گذشته، بیدینی رشد چشمگیری داشته‌است، چه در ایران و چه در دنیا.  این روند روبه‌رشد را معمولاً نتیجه‌ی دخالتهای مخرب مذهب در امور سیاست و حکومت میدانند، چه به صورت مذهب‌گرایی سیاستمداران محافظه‌کار در آمریکا یا به صورت رشد اسلام‌‌گرایی سیاسی درکشورهای مسلمان‌نشین.

 یکی از نشانه‌های رشد بیدینی، فراوانی نوشته‌ها و فیلم‌های ضدمذهبی است.  این ساخته‌های فرهنگی در کشورهای آزاد به نحو رسمی منتشر می‌شوند، چرا که نقد و سنجش باورهای دینی هم به صورت جدی و هم به صورت طنز و تمسخر آزاد است. در حالی که در کشورهای مذهب‌زده، فقط حمله به باورهای مذهبی دیگران مجاز شناخته می‌شود و نقد مذهب رسمی معمولاً پیامدهای ناگواری دارد.  در این گونه جوامع، رشد بیدینی را در رواج لطیفه‌ها و جوکهای ضدمذهبی می‌توان دید.

 نویسندگان مذهبی (از جمله روشنفکران دینی خودمان)، دین‌ستیزی را با نقد دینی اشتباه می‌گیرند. نقد مذهب یک کار فرهنگی است در صورتی که دین‌ستیزی یک عمل  فیزیکی است. منظور از دین‌ستیزی اعمال خشونت فیزیکی برای ازمیان‌برداشتن نهادهای مذهبی یا مردم دیندار است. مثلاً عمل بولشویک‌ها در تخریب کلیساها یا کشتن و سرکوب رهبران مذهبی دین‌ستیزی بود. همینطور سیاست شاه اسماعیل صفوی در سرکوب اهل سنت و تحمیل مذهب شیعه دوازده امامی. اصولاً حکومت دینی طبق تعریف همیشه دین‌ستیز است، چرا که حکومت دینی، در عمل، یعنی تحمیل یک روایت خاص از یک مذهب خاص از یک دین خاص.

طرفه این که طرفداران حکومت مذهبی از دین‌ستیزی می نالند. آزادی مذهب و عقیده تنها در یک حکومت سکولار (غیرمذهبی) و لیبرال (آزادیخواه) معنا می‌دهد. دینداران بزرگترین دین‌ستیزان تاریخ بوده‌اند. نمونه‌های کمونیستی یا فاشیستی دین‌ستیزی هم در سده‌ی بیستم نتیجه‌ی برخورد جزمی و شبه‌مذهبی با مفهوم ایدئولوژی سیاسی است.

آیا نقد مذهب بدون اهانت به مقدسات دینداران ممکن است؟

اینکه آیا اهانتی صورت گرفته یا نه در نهایت به احساس اهانت‌شونده برمی‌گردد تا گفتار اهانت‌‌کننده. از آنجا که مردم مذهبی معمولاً استعداد عجیبی در جریحه‌دارشدن احساسات از خود نشان می‌دهند، نقد مذهب بدون اهانت به مقدسات برخی از دینداران تقریباً نا‌ممکن است. در یک جامعه‌ی آزاد همه‌ی باورها نقدپذیر و شوخی‌پذیرند و توهین تنها در مورد اشخاص حقیقی و حقوقی معنا می‌دهد نه در مورد عقاید.

تفاوت نژاد با فرهنگ

باورهای مردم مذهبی را می‌توان مسخره کرد ولی نه نژادشان را. نژاد بیولوژیک است و تغییردادنی نیست ولی مذهب فرهنگی و ذهنی است. این که ضدیهودی‌گری در بریتانیا غیرقانونی است به خاطر مخالفت با نژادگرایی (راسیسم) است وگرنه نقد و تمسخر مذهب یهودیت یا عهد عتیق که منع قانونی ندارد.

مسئله‌ی دیگر این است که آیا مرزی بین آزادی بیان و اهانت به دین و تحریک حس نفرت نسبت به اقلیت‌ها وجود دارد یا نه.  اینهم یکی از موضوعات جنجالی چند سال پیش در انگلستان بود، چونکه وزیر کشور(جک استرا) سعی داشت که لایحه‌ی جدیدی به مجلس ببرد که طبق آن تحریک حس نفرت نسبت به اقلیت‌های مذهبی (از جمله مسلمانان) ممنوع میشد.  البته مجازات چنین عملی اعدام یا بریدن زبان نبود، بلکه فقط زندان یا جریمه‌ی نقدی بود.  این لایحه با مخالفت بخش وسیعی از مردم، از چپ و راست و میانه مواجه شد.  البته تحریک حس نفرت نسبت به اقلیت‌های نژادی در انگلستان نژادگرائی محسوب میشود و جرم است.  اعتراض اصلی این است که مذهب از مقوله دیگری است، مذهب یک نفر میتواند کفر یک نفر دیگر باشد. مفهوم "اقلیت مذهبی"، بر خلاف "اقلیت نژادی"، معنای روشن و ثابتی ندارد. این پیش‌فرض که همه‌ی مسلمان‌ها یک جور می‌اندیشند توهین به هوشمندی و فردیت مردم مسلمان است.  در یک جامعه یا جهان چندفرهنگی نمی‌توان از مذهب به روش سنتی دفاع کرد.

این مسئله‌ی ظریفی است.  چون برای دفاع خردگرایانه از اسلام به رهبران مذهبی نوع جدیدی نیاز است، که به علت عقب‌ماندگی تاریخی، در میان مردم مسلمان به ندرت یافت می‌شوند.  همینطور ظرفیت تسامح و رواداری مسلمانان خیلی پائین است.  مثلاً در غرب با مسحیت و یهودیت هر جور میشود شوخی کرد: در کتاب، فیلم، تلویزیون ونمایش.  از این نوع شوخی‌ها هیچوقت با اسلام نمیشود.  چونکه خود مسلمانها، یا غیرمذهبی‌هائی که از جوامع اسلامی می‌آیند، باید این کار را شروع بکنند. این کار هم در یک جامعه‌ی سنتی تابوی بزرگی است، جدای از عواقب ناگواری که دارد.  حتی غربی‌ها هم، تا آنجا که به رسانه‌های اصلی و محیط‌های آکادمیک مربوط میشود، برخورد غیرسنتی با اسلام ندارند.  این موضوع نباید مایه‌ی مباهات هیچ مسلمان آزاداندیشی باشد.  چونکه برخورد غربی‌ها از یک موضع پدرمآبانه (patronising) است.  نباید به اسباب‌بازی بچه دست زد وگرنه ناراحت میشود.

کارکرد سیاسی عقاید مذهبی

برخی استدلال می‌کنند که ضدیت با عقاید مذهبی درست نیست چون که مردم عادی، حتی مردمی که مخالف حکومت اسلامی هستند، ناراحت می‌شوند. می‌گویند باید به باورهای دینی مردم احترام گذاشت. 

نکته این است که نوع برداشت مردم از مذهب ابتدا به ساکن پدید نیامده.  باورهای مذهبی مردم را نهاد مذهب تعیین و تبلیغ می‌کند.  عقاید و حساسیت‌های دینی مردم در جهت حفظ ساختار قدرت مذهب کارکرد اساسی دارد.

اسلام راستین

نکته دیگر، چه در مورد نقد اسلام یا دفاع از اسلام، این نکته‌ی بدیهی است که اسلام (مثل هر دین فراگیر دیگری) یک چیز نیست. اسلام مجموعه‌ای متنوع از مذهب‌ها و برداشت‌های غالباً متضاد است. هر مسلمانی اسلام راستین خودش را دارد. از نظر یک غیرمسلمان هم همه‌ی اسلام‌هایی که در طول تاریخ بوده‌اند به یک اندازه واقعی‌اند. همه‌ی اسلام‌ها ریشه‌ی تاریخی مشترکی دارند ولی بسختی بتوان ذات مشترکی برای همه‌ی این برداشت‌های متضاد از اسلام یافت.

شاید کسی بگوید که اسلام راستین یعنی قرآن یا قرآن باضافه‌ی بیست و سه سال پیامبری محمد.  نکته این است که از متن دین هم برداشت‌های متفاوتی هست، هم این طور از تاریخ صدر اسلام. البته هدف هر اسلام‌پژوهی است که بگوید اصل اسلام چیست و آن را نقد و بررسی کند: اسلام چرا و چگونه پیدا شد و چه کارکرد و محتوائی داشت. هدف هر اسلام‌پژوهی است که به نتایج روشن و قطعی برسد.  از طرف دیگر اسلام از نوع عقیده است و هر مسلمانی حق دارد دریافت خودش را از اسلام اسلام بنامد.   نقد اسلام همیشه باید نقد نوع خاصی از اسلام باشد، مثلاً اسلام محمد در مکه، اسلام محمد در مدینه، اسلام رسمی در جمهوری اسلامی، اسلام سروش، یا اسلام طالبان.

اگر یک نواندیش دینی می‌گوید که ارتداد در اسلام جرم نیست، نباید به او تاخت که تو نمی‌فهمی و اسلام تو اسلام راستین نیست.  البته باید از او خواست که حکم ارتداد را در صدر اسلام از نظر تاریخی توضیح دهد و سازگاری‌اش را با برداشت خودش از اسلام توجیه کند.  مسلمان یعنی کسی که باور دارد مسلمان است، همین. محتوای عقایدش را خودش تعیین می‌کند. لیبرال‌ها و غیرمذهبی‌ها باید برداشت‌های آزاداندیشانه‌تر از اسلام را تشویق کنند.  این راهبرد منافاتی با نقد مذهب و مذهب‌زدگی با هر شکل و محتوایی ندارد. راه را باید برای تلطیف باورهای مذهبی عامه‌ی مردم هموار کرد، چرا که پیشرفت فرهنگی تدریجی است.

حکومت اسلامی همان امپریالیسم اسلامی است

جمهوری اسلامی نماینده‌ی کدام جریان تاریخی است؟ کشمکش اصلی در ایران امروز بر سر چیست؟

جمهوری اسلامی نماینده‌ی اسلام سیاسی و ایده‌ی امپراتوری اسلامی است.

واژه‌ی امپراتوری معمولأ ما را به یاد امپراتوری‌های اروپائی می‌اندازد که بعد از جنگ جهانی دوم به تدریج مستعمره‌های خود را از دست دادند.

ولی خاورمیانه تنها مهد مذاهب بزرگ نبوده‌است.  خاستگاه امپراتوری‌های بزرگ هم خاورمیانه است.  تاریخ سیاسی خاورمیانه در سه هزار سال اخیر، تاریخ امپراتوری‌سازی، چندپاره شدن، و سرانجام فروپاشی امپراتوری‌ها ست: ازآشور، بابل، و ایران هخامنشی گرفته تا ایران ساسانی، بیزانس (روم شرقی)، و امپراتوری اسلامی-عربی خلفای راشدین، تا امپراتوری اسلامی عثمانی که پس از جنگ جهانی اول از بین رفت.

ایده‌ی امپراتوری، ایده‌ی فرمانروائی گروهی از مردم بر مردم دیگر و سرزمین‌های دیگر است.  هر امپراتوری یک مرکز دارد و یک پیرامون و رابطه‌ی مرکز با پیرامون نوعی از رابطه‌ی سلطه است.  مرکز یک امپراتوری، به نحوی خودآگاه، به یک ایده‌ی متحدکننده‌ی نیازمند است.  هویت جمعی مرکز با همین خودآگاهی جمعی تعریف می‌شود.  این هویت معمولأ یا ملی(ناسیونال) است یا مذهبی، هر چند در امپراتوری‌های مذهبی، نقش قوم پدیدآورنده‌ی مذهب نقشی غالب است.

همه‌ی امپراتوری‌ها به نیروی نظامی و تبلیغ فرهنگی برای حفظ رابطه‌ی سلطه بر سرزمین‌های پیرامونی نیاز دارند ولی نه همیشه به یک اندازه.

امپراتوری ساسانی، مثل امپراتوری بریتانیا، یک امپراتوری ملی بود.  در ایران عهد ساسانی آزادی مذهب بطور نسبی رعایت می‌شد و از این نظر در دوران خود یک امپراتوری نمونه بود.  حس هویت ملی در ایران کمتر به دین، زبان، و نژاد؛ و بیشتر بر پایه‌ی وابستگی به خاک و سرزمین ایران شکل گرفته بود.  واژه‌ی "ایرانشهر" در زبان پهلوی بیانگر همین ایده بود.

اسلام به مثابه دین به ایران حمله نکرد.  آنچه که به ایران ساسانی و روم شرقی حمله کرد، ایده‌ی امپراتوری‌سازی اسلامی بود.  پس از شکست ساسانیان، تاریخ ایران تاریخ رویارویی اسلام سیاسی با ایده‌ی ایرانشهر است.  در انقلاب مشروطیت با شکل گرفتن مفهوم مدرن دولت ملی (nation-state) این رویارویی به اوج تازه‌ای رسید، و پس از آن جنگ "ملی‌ها" با "مذهبی‌ها" کشمکش اصلی فرهنگ و سیاست در ایران است.

چه از نظر تاریخی و چه به لحاظ منطقی، مفهوم "دولت ملی" شرط بنیادی تحقق دمکراسی در جهان امروز است.  آزادی مذهب در یک حکومت ملی مردم‌سالار معنا میدهد نه در یک حکومت دینی، چرا که حکومت دینی همیشه تحمیل یک روایت خاص از یک مذهب خاص است.